Ngày 6-1, nhiếp ảnh gia Nguyễn Á vừa ra mắt độc giả cuốn sách ảnh "Hầu đồng Việt Nam" tại Nhà Thông tin và Triển lãm 45 Hàng Bài, TP Hà Nội.

Cuốn sách ảnh song ngữ 424 trang do NXB Thông Tấn ấn hành, là những hình ảnh ghi lại từ các lần quan sát và trải nghiệm thực hành tín ngưỡng hầu đồng Việt Nam. Phủ Tiên Hương (xã Tiên Hương, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) lộng lẫy trong đêm rước đuốc, phủ Vân Cát (xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định), Nguyệt Du cung… là những địa danh nổi tiếng trong quần thể di tích Phủ Giầy mà cứ mỗi độ Xuân về nườm nượp người trẩy hội. Đền Sòng Sơn (phường Bắc Sơn, thị xã Bỉm Sơn, tỉnh Thanh Hóa), đền Phố Cát (huyện Thạch Thành, Thanh Hóa), đền Kiếp Bạc - Côn Sơn (Hải Dương), phủ Phúc Sinh Trường (Thái Bình… cũng là những nơi ghi dấu ấn thờ Mẫu Liễu Hạnh - một trong tứ bất tử của tín ngưỡng Việt từ thời xa xưa.

Ảnh bìa cuốn sách "Hầu đồng" của nhiếp ảnh gia Nguyễn Á

Nhắc đến tín ngưỡng thờ Mẫu, hầu như ai cũng từng biết tới phủ Tây Hồ (phường Quảng An, quận Tây Hồ, TP Hà Nội). Không chỉ được coi là một trong những chốn linh thiêng, phủ Tây Hồ nằm sát bên bờ hồ Tây sóng nước mênh mang, gợi hứng thi ca nhạc họa cho không biết bao nhiêu văn nhân thi sĩ, nên ngày rằm mùng một người dân tứ xứ nườm nượp chen chân viếng cảnh nơi đây. Phủ Tây Hồ cũng là nơi thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu điển hình với các nghi lễ cung thỉnh, lễ rước được tái hiện mang đậm dấu ấn văn hóa Việt.

Nhiếp ảnh gia Nguyễn Á lặn lội theo bước chân Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Nhỡ, Nghệ nhân Dân gian Phạm Thiện Kiểm, Nguyễn Thị Chung, Nguyễn Thị Kim Thanh, Nguyễn Tiến Nghĩa, Đặng Thị Mát, Phạm Thị Đoan Trang… về rất nhiều vùng quê, tham dự những nghi lễ hầu đồng được tái hiện sống động. Mấy trăm trang chứa cả ngàn bức ảnh cho thấy hầu đồng được công chúng yêu thích không chỉ bởi yếu tố tâm linh mà còn vì nét đẹp văn hóa dân gian này đã hòa quyện được cả lễ - nhạc - y - quan.

Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam từng phát biểu trong lễ đón nhận bằng ghi danh "Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ của người Việt" là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại hồi tháng 4-2017: "Thêm một di sản văn hóa vô giá mà cha ông ta đã sáng tạo, bồi đắp, gìn giữ, trao truyền lại cho cháu con bằng trí lực, mồ hôi và cả máu xương được vinh danh, được cam kết sẽ tiếp tục tỏa sáng trong dòng chảy của nhân loại… Thật khó có thể tìm thấy một sự phối kết nhuần nhuyễn giữa những yếu tố văn hóa nghệ thuật như trang phục, âm nhạc, diễn xướng… với những triết lý, quy tắc tín ngưỡng, tôn giáo… và những điều bình dị trong cuộc sống thường nhật để thể hiện một cách sống động quan niệm rất nhân văn về thiên nhiên, lịch sử, văn hóa, bản sắc tộc người như trong tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ…". 

“Đề tài di sản luôn tạo cho tôi niềm cảm hứng mãnh liệt khi cầm máy” - Nguyễn Á nói. Thế nhưng, không phải ai cũng dễ dàng chiến thắng bản thân, vượt qua nỗi mệt mỏi của những chặng bay triền miên, trải mình theo những cung đường dài ngày về vùng sâu, vùng xa, lặn lội theo chân các “di sản sống”, các nghệ nhân dân gian… để nghe, để xem, để cảm và có được những khoảnh khắc bấm máy xuất thần.

 

Nguyễn Á đơn độc chạy xe máy lặn lội đi hết miền Nam để “bắt” được cái thần của đờn ca tài tử; ra tận miền Trung theo tiếng gọi quyến rũ của nhã nhạc cung đình Huế; chấp nhận hiểm nguy đường trường đèo núi tìm ra những góc máy lạ nhất, đẹp nhất cho sử thi huyền thoại Tây Nguyên; chập chờn mộng mị với những cung chầu văn ảo diệu; về tận rừng núi miền Trung để nghe mộc mạc điệu ví, câu giặm; thả hồn cùng liền anh, liền chị quan họ Kinh Bắc đậm đà bản sắc, lên miền trung du để chụp điệu hát xoan nơi đất Tổ…

Không chỉ là tiền bạc, công sức bỏ ra theo đuổi “cuộc chơi” đẳng cấp, để có thể lưu lại những khoảnh khắc thăng hoa của di sản văn hóa phi vật thể, người cầm máy phải say, phải mê, phải đeo đuổi miệt mài học hỏi, tìm tòi, tích lũy kiến thức. “Gần đây nhất, khi người Mẹ qua hình ảnh Thánh Mẫu của di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, mà hầu đồng là một trong những nghi thức của hoạt động tín ngưỡng dân gian, được UNESCO vinh danh đầy thuyết phục càng khiến niềm tự hào trong tôi dâng lên gấp bội. Càng đi, càng chụp, càng được khám phá đã mở ra cho tôi một kho tàng kiến thức khổng lồ về các loại hình văn hóa độc đáo của đất nước mình” - Nguyễn Á tự sự.

GS sử học Phan Huy Lê khẳng định: “Hàng chục vạn năm kể từ khi con người xuất hiện, hàng ngàn năm kể từ khi nhà nước đầu tiên hình thành, lịch sử để lại cho chúng ta ngày nay một di sản văn hóa thật đồ sộ và phong phú. Dẫu rằng đất nước không rộng lắm, dân số không đông lắm, lại bị thiên nhiên và chiến tranh tàn phá nặng nề, các di tích vật thể còn được bảo tồn không nhiều và không hoành tráng lắm. Nhưng vẫn còn đó một tòa thành Cổ Loa vào loại sớm nhất Đông Nam Á, một Hoa Lư trọng yếu, một Hoàng thành Thăng Long cổ kính, một thành Nhà Hồ kiên cố, một thánh địa Mỹ Sơn bí ẩn, một cố đô Huế trầm mặc… Và di tích phi vật thể gắn liền với cuộc sống và sự lưu luyến của con người, của các dân tộc. Kể từ năm 2003 đến năm 2016, có 11 di sản đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho nhân loại”.

GS Phan Huy Lê nhận xét thêm về tác phẩm mới của Nguyễn Á: “Mỗi di sản 30 trang được chọn lọc qua hàng ngàn ảnh do tác giả tìm đến từng di sản để chụp, cùng những lời giới thiệu, chú giải ngắn gọn, liên kết lại thành một tập sách ảnh nghệ thuật phản chiếu tính đa dạng, phong phú, những giá trị tiêu biểu của 11 di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại của Việt Nam. Đây là ý tưởng có tầm nhìn văn hóa của nhiếp ảnh gia Nguyễn Á và cũng là một công trình văn hóa nghệ thuật có giá trị góp phần quảng bá và lan tỏa các giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam”.

GS Phong Lê (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) thì cho rằng: “Xưa và mới, tôi muốn có một phụ đề như thế cho bộ sách ảnh này của Nguyễn Á. Xưa, rất xưa nhưng không cũ. Bởi một sự sống bền vững nhiều ngàn năm trong tâm thức, trong lễ nghi, trong quan hệ, trong sinh hoạt của các cộng đồng cư dân Việt. Xưa và mới, rất mới. Bởi nó đến được với nhân loại hôm nay, và được nhân loại tôn vinh - một nhân loại trong bối cảnh của toàn cầu hóa và kỷ nguyên thông tin, khiến cho không ai có thể tồn tại trong cô lập và như vậy phải có cái gì là riêng, là bản sắc để không những không tự đánh mất mình mà còn làm giàu cho cái chung. Đó là thông điệp quan trọng tôi nhận được từ bộ sách ảnh thứ sáu - rất công phu, rất nhiều tâm huyết này của Nguyễn Á”.